Richtet nicht!

Strafrecht & Christentum 2
Gerichtsvorstellungen vom Mittelalter bis in die Neuzeit

Eugen Drewermann

2021 Patmos Verlag
ISBN 978-3-8436-1215-9
€ 39,00

Goedheid in plaats van wettelijkheid

‘Is God rechtvaardig? God zij dank niet! De kern van de boodschap van Jezus luidt veeleer: “En vergeef ons onze schuld, zoals ook wij vergeven onze schuldenaars.” Hoe krijgen wij dit bevrijdende inzicht in het kader van het strafrecht terug?

Daartoe onderzoekt Eugen Drewermann de denkbeelden van het strafrecht in de middeleeuwen en de moderne tijd. Paus en koning gebruikten ‘God’ als middel voor het behouden van hun macht; de kerk probeerde de heerschappij over hun gelovigen door angst te behouden. De inquisitie dwong tot aanbrenging, folteren bij verhoor en verbranding van ketters; de vrees voor heksen, geboren uit angst voor God, de duivel en de eigen ziel, beheerste ook het strafrecht van de staten. Pas de secularisering maakte een zekere humanisering van het strafrecht mogelijk. Maar ook de gerechtigheid van staatswetten laten ons mensen geen recht ervaren. 

Met behulp van de menswetenschappen en de psychoanalyse toont de schrijver aan waarom deze denkbeelden van gerechtigheid en straf tot op heden toch nog hun uitwerking hebben, maar ook, hoe een uitweg uit systeemmatige onrechtvaardigheid en onbarmhartigheid te verkrijgen zou zijn.’ 

Vertaling van de tekst op de achterzijde door Aart de Groot

Drewermann schrijft op de binnenkant van de omslag:

‘Zonder God is er slechts gerechtigheid, geen vergeving. Maar die hebben wij nodig om überhaupt te kunnen leven. Geen staat en geen politiek kan God vervangen, want geen natuurwet noch een redelijke wet kent zoiets als genade. Alleen de genade verbindt zich zo met God, als wij, tegen de dogmatische denkbeelden van het recht in, zo in God beginnen te geloven, als Jezus haar, met het oog op de menselijke verlorenheid in het veld van het verwijderd zijn van God, ons heeft teruggeven.

Dit tweede deel van “Richtet nicht!” wil bijdragen aan het inzicht in de onontkoombaarheid van zo’n verandering in kerk en samenleving, in theologie en rechtsfilosofie.’  

Indruk Bert van der Woude

Is God rechtvaardig? God zij dank niet! De kern van de boodschap van Jezus luidt veel meer: “En vergeef ons onze schuld, zoals ook wij vergeven onze schuldenaren.” Hoe winnen we dit bevrijdend inzicht in het kader van ons strafsysteem terug?
Hiervoor onderzoekt Eugen Drewermann voorstellingen van het strafrecht gedurende de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd. Paus en keizer maakten van ‘God’ een middel om hun macht te behouden. De kerk probeerde de heerschappij over hun gelovigen door angst te behouden. De inquisitie drong aan op aangifte, verhoor onder marteling en het verbranden van ketters: de vrees voor heksen, geboren uit de angst voor God, de duivel en de eigen ziel, hield ook het strafrecht van de staat vast in handen. Pas de secularisatie maakte een zekeren humanisering van het straffen mogelijk. Maar ook de gerechtigheid van de wetten van de staat doet geen recht aan mensen.
Met behulp van menswetenschappen en psychologie laat de auteur zien, waarom deze voorstellingen van recht en straf tot op vandaag doorwerken, maar ook hoe er een uitweg mogelijk is uit systematische ongerechtigheid en onbarmhartigheid.

Vertaling van de inhoudsopgave

1. Kerk en staat of: Aanspraak en tegenspraak
   1. Vereeuwigde eindigheid of: over het falen van een puur aardse bestaansduiding
      1. Goddelijke staat of wereldlijke staat – een noodzakelijke onderscheid
      2. De twee brandpunten: Leger en strafrecht
         1. Het Romeinse leger
         2. Het voorbeeld van Caligula in de visie van Albert Camus
      3. “Babylon” en “Jeruzalem”
      4. Over een “grotere gerechtigheid” (Mat 5,20)
   2. Staatsfilosofische controversies binnen de theologie
      1. Thomas van Aquino “Heerschappij van de vorst”
      2. Marsilius van Padua: “De verdediger van de vrede”
      3. Willem van Ockham of: de ambtsvolmacht van Paus en Clerus
2. De kerk en haar machtsaanspraak op de zielen
   1. De vervolging van ketters
      1. De weg ernaartoe
      2. De strijd tegen de Kartharen
         1. Hun herkomst en hun leer
         2. Kruistochten tegen christenen
         3. De tragedie van de paus en de tragiek van het pausdom
         4. Dominicus en de strijd tegen de Albigenzen
      3. De inquisitie als institutie
         1. De Waldenzen
         2. De Apostolische broeders
         3. De Joachimieten en de Spirituelen
         4. De Tempeliers
      4. Gang van zaken en protocol
      5. Marteling als voltooide beschikbaarheid
         of: de afbraak van persoonlijkheid bij offer en dader
   2. De grote angst of: Van de zwarte dood tot aan de waanzin van de heksenvervolging
      1. De Pandemie van de Pest en de zoektocht naar schuldigen
      2. Godsverduistering en de macht van de duivel
      3. De Heksenwaan en de Heksenhamer
      4. Een antwoord door menselijkheid
   3. De Roomse inquisitie of: tegen protestanten en vrijdenkers
      1. Leer en uitbreiding van het Protestantisme
      2. De wapens van de contrareformatie: De Jezuïeten en de heilige congregatie
      3. De strijd tegen de natuurwetenschappen – de zaak Bruno en Galilei
3. De staat en haar machtsaanspraak op het leven
   1. De Spaanse inquisitie
      1. Tegen bekeerde joden (conversos) en Moren (moriscos)
         1. De opkomst van Spanje en de Reconquista
         2. De strijd tegen andersgelovigen
         3. Torquemada en de verdrijving van de joden
         4. De ‘Endlösung’ van de Moren
         5. De Luteranos
      2. De strijd tegen de Nederlanden en Engeland
      3. Latijns-Amerika
         of: Zijn Indianen mensen? – Azteken, Mayas en Caribiërs
         1. De Inquisitie in Mexico
         2. De Inquisitie in Peru
         3. De Inquisitie in Nieuw-Granada
   2. Op de drempel van de Nieuwe Tijd
      1. De Constitutio Criminalis Bambergensis van 1508
      2. De pijnlijke rechtsorde van Karel V (Carolina)
      3. Macht en gerechtigheid – een theologische terug- en vooruitblik
   3. Van theocratie naar de leer van het natuurrecht
      1. Benedictus Carpzov
      2. Hugo de Groot
      3. Jean Bodin
      4. Thomas Hobbes
   4. Van het relatieve naar het absolute strafrecht
      1. De betrekkelijkheid van het politiek pragmatisme
         1. Samuel Pufendorf
         2. Christiaan Thomasius
         3. Cesare Beccaria
      2. De onvoorwaardelijkheid van het verstand
         1. Immanuel Kant als antwoord op David Hume
         2. Georg Wilhelm Friedrich Hegel
   5. Absolutisme en Revolutie
      1. De Theresiana of: De schrik van de goddelijke gerechtigheid
      2. De Franse revolutie of: De schrik van de menselijke ratio