‘RICHTET NICHT!’ VOLTOOID

Strafrecht & Christentum 3

Eugen Drewermann
Patmos 2023
ISBN/EAN 978-3-8436-1216-6
885 pagina’s
€ 42,-

Op 9 maart 2023 is bij Patmos Verlag het derde deel verschenen van Richtet nicht! Het betreft een onderzoek van Eugen Drewermann naar christendom en strafrecht. Hiermee is Richted nicht! voltooid.

Met de 885 bladzijden van dit derde deel is weer een groot boekproject van Drewermann afgerond. De titel is ontleend aan de zogenaamde veldrede in het evangelie volgens Lucas: ‘Oordeel niet, dan zal er niet over je geoordeeld worden’ (Lucas 6,37). Drewermann onderzoekt in de drie delen de historische ontwikkeling van het strafrecht vanaf de oudste bekende culturen. Hij bekritiseert in het eerste deel, verschenen in 2020, de theologie van de straf die zich in het christendom heeft ontwikkeld. Deze heeft van de barmhartige God een wrede straffende God gemaakt. Het kruis van Jezus, een wreed en onverdiend strafmiddel, zou voor christenen juist een vermaning moeten zijn om niet toe te geven aan een strafcultuur.

Er heeft zich in de geschiedenis helaas wel een cultuur ontwikkeld waarin aan wereldlijke autoriteiten de bevoegdheid tot straffen werd verleend. In het tweede deel, dat in 2021 is verschenen, beschrijft Drewermann hoe dit in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd leidde tot een gewelddadige cultuur, met foltering, inquisitie, heksenvervolging.

Deze heeft echter niet geleid, zo zet hij in dit nieuwe derde deel uiteen, tot heling of genezing van degenen die in het leven zijn ontspoord. Zij heeft alleen maar geleid tot een cultuur van afschrikking en vergelding. Het straffen neemt het onrecht niet weg, integendeel: het vergroot het nog eens. Drewermann bepleit daar tegenover een cultuur van barmhartigheid, die erop gericht is de bedrijver van kwaad te genezen in plaats van diens geweld met nieuw geweld te beantwoorden. In een van de volgende bijeenkomsten van de Studiekring hopen we nader op de trilogie van Drewermann over christendom en strafrecht in te gaan.

Peter Nissen

Genezen in plaats van straffen 

De theologie van de straf drukt een stempel op het gehele christelijke Avondland, maar ze vertekent de boodschap van Jezus: In plaats van een welwillende God werd er een staatsautoriteit gevestigd om op een abstract-wrede manier ‘gerechtigheid’ uit te oefenen. 
Om te kunnen straffen verklaarde men de mensen vrij, in plaats van hun innerlijke verlorenheid waar te nemen, juist als het gaat om het plegen van zwaar onrecht. 

Velen zien niettemin dat het in praktijk gebrachte schuld- en vergeldingsstrafrecht op vele gronden onhoudbaar is geworden. Ook voor preventie zijn er betere wijzen van aanpak dan ‘afschrikking’ door strenge straffen. 

Eugen Drewermann voltrekt in deze opnieuw erudiete, deels schokkende, uitdagende confrontatie een consequente wisseling van perspectief in dit afsluitende deel van zijn trilogie ‘Richtet nicht!’: Al het nadenken over straf leidt ertoe het straffen af te schaffen. 
Het doet geen recht aan mensen, maar leidt alleen tot meer onrecht. Het afzien van een onmenselijke praktijk wordt nu voorstelbaar.    

Bert van der Woude

Inhoudsopgave

Inleiding en aanleiding

1. De verwarring van de angst en de noodzakelijkheid van genade
2. De blijvende betekenis van het beeld van de ‘zondeval’ van de mens
3. Drie punten die iedere vorm van strafrecht uitsluiten
   1. De toename van de gespletenheid van het ‘ik’ in het getto van de angst –
      twee voorbeelden
      1. E.T.A. Hoffmann: Das Fräulein von Scuderi‘
      2. Heinrich von Kleist: ‘Die Marquise von O.‘
   2. In alle eerlijkheid kunnen we geen rechter zijn –
      Friedrich Dürrenmatt: ‘Die Panne’
   3. Wij dragen zelf schuld aan vreemde schuld –
      Franz Werfel: ‘Niet de moordenaar, maar de vermoorde is schuldig.’
4. Het overwinnen van de straffende staat het terugwinnen van het christelijke

A) Schuld en Vrijheid of: Bestaat er een rechtvaardiging om te straffen?

1. Schuldbegrippen
2. De vraag naar de vrijheid
   1. Filosofische vooronderstellingen: Kant – Hegel – Schopenhauer
   2. Natuurwetenschappelijke beschouwingen
      1. Drie methodische begrenzingen van alle natuurwetenschappelijke uitspraken
         1. Neurologische beschouwingen
         2. De rol van de psychiatrie voor de rechtbank
         3. Instemming met beperking van vrijheid waarin zijzelf niet gelooft
      2. De weg van de psychiatrie in de rechtszaal
   3. Beschouwingen vanuit het ik-perspectief
      1. Verklaren of begrijpen
      2. Het paradigma van de psychoanalyse
      3. ‘Koelbloedig’ – of: facetten van verlorenheid
      4. ‘Schuld en boete’
         of: de dimensie van vertwijfeling – Kierkegaard en Dostojewski als leermeesters
         Voorbij de psychoanalyse of:
         Over de schadelijkheid van een beperkt mensbeeld
         • Neurose als symptoom van vertwijfeling in de visie van Kierkegaard
         • Vernietiging als vertwijfeld antwoord op de eigen nietigheid in het werk van Dostojewski
3. Niveaus van onvrijheid en stappen naar vrijheid
   1. Het fysicalistisch-neurologisch niveau
      of: Noodzakelijkheid zonder vrijheid
   2. Het filosofisch-psychoanalytisch niveau of: vrijheid zonder de dwang van noodzakelijkheid
      1. Arthur Schopenhauer: Instemming en ontkenning van de wil tot leven
         over de bedrieglijke schijn van de vrijheid van de wil en de ellende van het bestaan
         • Gevolgtrekkingen voor de rechtsfilosofie, de staatsleer en het strafrecht
         • De verlossing van het egoïsme van de wil naar een bestaan met inzicht en medelijden
      2. Sigmund Freud: psychische ziektes en genezing
         • Van Schopenhauers filosofie naar Freuds psychoanalyse
         • De onvrijheid van de ziel in een toestand van angst
         • Vrijheid door zelfkennis en ik-sterkte
         • De heilzame ‘straf’ van het je zelf vinden
   3. Het theologisch-existentieel niveau
      of: De onvrijheid van de vrijheid binnen de angst en de verlossing daarvan
      1. Bestaansanalytische openingen in het mensbeeld van de psychoanalyse
      2. Het bijwerken van het godsbeeld
      3. De angst voor de vrijheid een individu te zijn
      4. Neurosen als vorm van vlucht voor de angst van het bestaan in de eigen vrijheid
      5. Religie als revolutie tegen de burgerlijke toeschrijving van schuld, aangetoond aan de reeds genoemde voorbeelden uit de literatuur
      6. Het gevaar van door de staat beloofde veiligheid binnen de vicieuze cirkel van de angst
      7. Erfzonde en verlossing – de christelijke diagnose en therapie
      8. De manier waarop God straft, of: de hel ‘overlieven’ (überlieben)

B) Voorbij het strafrecht – of: Van vergelding naar zelfbepaling

1. Positiebepaling
   1. Theologisch: Over de opdracht tot verlossing
      1. Jezus’ afkeer van een straffende God
      2. Verzoenen in plaats van bestrijden of:
         Wat theologen zeggen en wat ze zouden moeten zeggen
      3. De vergeving in Christus en de afwijzing van het strafrecht – Karl Barth en bepaalde gevolgen, resp. gevolgtrekkingen
      4. Het actief doorwerken van psychische vervreemding – in plaats van ‘natuurrecht’, ‘Vrijheid’, ‘Staat’ en ‘doodstraf’
      5. In vergeving leren geloven – menselijkheid in plaats van moralisme en wetticisme
   2. Juridisch: Over onheil en onrecht van het strafrecht
      1. wanneer het recht onrecht wordt of: de leugen van het legale – over klokkenluiders en geheimgehouden misdaden
      2. Genezen in plaats van straffen of: De transformatie van het strafrecht
         1. Psychotherapeutisch aanzetten
            1. Achterliggende motieven bij het straffen
            2. De strafmaatschappij van vader staat
            3. Neurose en misdaad
            4. De menselijke nood en het mechanisme van haar beoordeling
            5. De medeschuldigheid van de samenleving – van straforde naar vredesorde
         2. Pedagogische aanzetten
            1. Afwijzing van het vergeldingsstrafrecht
            2. In plaats van de macht om te straffen naar het terugbrengen Van wie verdwaald is
         3. Straffen leidt niet tot verbetering
2. De problematiek van de gevangenisstraf
   De gevangenis – een instituut tussen klooster en gekkenhuis
   1. De werkelijkheid en werking van de gevangenis
      1. Van Tucholsky tot van Gogh, van Dostojewski tot Sjalamov
      2. Zijn bouw en inrichting – het panopticum van Bentham als beeld van de maatschappij
         • De merkwaardige vanzelfsprekendheid van gevangenissen
         • Een beetje geschiedenis
         • Staat en kerk hand in hand – Wichern
         • De erfenis van de Quakers
         • De gevangenis als standaardstraf in de hand van de staat
         • Een oog, dat alles ziet
         • Technieken van heropvoeding en het mislukken daarvan
   2. Voorbij de gevangenis: Behandelen in plaats van bestraffen
      1. Toeleiding naar vrijheid in plaats van strafwijzer
         • Gevangenschap – een moeizaam opnieuw leren
         • Pogingen tot hervorming van de gevangenis
         • Verzoening en boete tegenover helpen en genezen of:
           Het conflict van macht en genade
         • De afschaffing van gevangenissen en de afschaffing van het strafrecht – een psychoanalytisch-humanitair postulaat
         • Mislukking en schadelijke gevolgen van strafinrichtingen
           of: over recidive-cijfers en vervangende vrijheidsstraf
         • De gevangenis verbetert niet, maar criminaliseert verder of:
           Over psychisch geweld, het vormen van een tegenwereld en drugs
         • Dure bezuinigingen of: wat overblijft is slechts het concept van resocialisatie
      2. Psychotherapie, Zielzorg en sociaal werk of:
         vormen van begeleiding
         • Successen en gevaren van gedragstherapie
         • Opdracht en betekenis van psychotherapie, juist in de gevangenis
         • Gesprekspsychotherapie en Psychodrama
         • Het gevangenisexperiment
           of: de tweedeling in goed en kwaad
         • Verzoening door zelfkennis
           of: Hoe komt tot een misdaad uit drift
         • Over diagnoses en prognoses
         • Meer dan justitie en therapie
         • Het gevaar van totale veiligheid door psychiatrisch risicomanagement– opsluiten in plaats van straffen
3. De Gordiaanse knoop ontwarren of: Verzoening van slachtoffers en daders
   1. Het contrast tussen twee standpunten: de hulpbehoevendheid van de dader en het verlangen naar bijstand van het slachtoffer
   2. Het ervaren van een trauma en de verwerking daarvan
      1. Over angst en paniek
      2. De betekenis van de verhoudingstraumata
         1. fysiologisch verloop
         2. psychologische stemmingen
      3. Geweld schept de behoefte tot geweld
         een kind wordt geslagen
   3. De wens van het slachtoffer tot vergelding en het misverstand van het strafrecht van de staat
      1. Het bestraffen van de dader is geen therapie voor het slachtoffer
      2. naar het einde van een kerkelijk theologisch ‘zowel-als-ook’ bij de rechtvaardiging van oorlogs- en strafrecht
   4. Therapeutische hulp voor misdaadslachtoffers
   5. Repareren of genezen – de ervaring van gelukkige schuld
   6. Over begrip en begrijpen of: Verzoenen in plaats van straffen
      1. De praktische voorwaarde: Resocialisatie als sociale therapie of: over de strafvoltrekking als positieve aandacht
      2. Hulp voor dader en slachtoffer – sociale verbeteringen op weg naar herintrede in de samenleving
      3. De verandering van de gevangenis in een sociaal therapeutische instelling
   7. Het concept van verzoening tussen dader en slachtoffer en de restorative justice of: iets beters dan de strafjustitie
      1. Historische voorbeelden van een verzoenende schadevergoeding
      2. Het Täter – Opfer – Ausgleich (TOA) ‘(slachtoffer dader herstel bemiddeling)’
      3. De restorative justice (RJ)

Epiloog

Dank